Blog 12 - De vang van 's-Gravenpolder e.a.

Scheiden

De Vrijheid is niet handig als je moet scheiden. Scheiden doet lijden, maar de meeste molens die ik ken zijn zo ingericht, dat je goed in staat bent het ene graan van het andere te scheiden en toch de molen belast te houden. De Vrijheid is gebouwd op het malen van grote partijen, de stenen liggen op maalstoelen en het storten gebeurt een zolder hoger. Ik moest wat proefpartijtjes malen, en toen bleek hoe lastig het is dat je niet kunt storten vlakbij het kaar,  de schuddebak en het lichttouw. Je moet als je alleen bent de steen eerst leegmalen en dan uitlichten, waarbij de molen er dus tussenuit gaat omdat die niet meer belast wordt. Dan snel naar boven vliegen (trap staat aan de andere kant ), storten (niet vergeten de schuif dicht te drukken en maar hopen dat die goed afsluit), en dan zien dat je de molen weer tot bedaren krijgt en nog fatsoenlijk kunt malen. En dat een paar keer achter elkaar. Hier is de molen gewoon niet voor gebouwd.

Vang

Nadat in het begin het bovenwiel is afgedraaid werkt de vang goed. De ijzeren voering zou later nog voor problemen zorgen, maar in de tijd dat ik er werkte ging het vangen soepel. Je had wel eens het idee doet hij wel wat of doet hij niet wat, en hing het touw helemaal los. Maar hij hield ‘m altijd - dat geeft je vertrouwen om ook eens wat risico’s te nemen, ik had altijd het gevoel, ook als het wel eens hard ging, dat ik de boel onder controle had, iets van een ‘de molen en ik’-gevoel.

Maar 31 januari: Tijdens een dikke vlaag maar iets gezwicht van 4 vol naar 2 vol 2 half. Er rammelde iets in de kap, dus maar eens even gaan kijken. Het bleek dat een spie van een vangstuk zich iets gedraaid had en daardoor het rad raakte tijdens het vangen. Enkele schroeven van de voering staken de kop iets uit de voering. Aangedraaid, maar wel in de gaten houden. Zoiets kan erg vervelend worden. Dat werd dus regelmatig controleren.

 In ‘s-Gravenpolder is Piet bang geworden om dezelfde risico’s te nemen als vroeger, omdat sinds de restauratie de vang niet meer goed werkt. Vroeger “hield de vang altijd”. Er zat vroeger in de tijd eens een ijzeren voering op, maar die heeft Piet’s vader Willem eraf laten halen door molenmaker Van Riet. Deze zei dat menigeen juist zo’n voering lieten aanbrengen, en dat Snoep die er juist af wilde hebben. Willem Snoep zei” de vang schudt en dat komt van de voering”. Toen heeft Van Riet de voering nagekeken, schoren in het bovenwiel aangebracht, en de as verstevigd met vullingstukken van voor naar achter. Van Riet vermoedde vering. Dit alles zonder het gewenste resultaat. Dus toch die voering eraf, en een houten voering erop. En dat hielp: een vang die onder alle omstandigheden hield. Na de afronding van het werk was het onstuimig weer, teveel wind om zeil te voeren. Van Riet zei: Snoep, leg hem maar vol. Vol? Dat kan niet. Doe maar, op mijn verantwoording. Vol dus. Piet:”vliegen die molen, heel verschrikkelijk. Toen mocht de vang erop. Ze konden hem in het dorp horen ronken, maar hij hield zonder problemen. Zo moet het ook. “

Vooral in de oorlog heeft de molen heel veel gemalen, ook nogal eens bij een regelmatige zuidwestenwind met twee koppels tegelijk. Er waren dagen van half vijf  's morgens tot tien uur            's avonds zonder dat de molen had stilgestaan. Normaal waren het dagen van half zeven tot zes, zes dagen per week, en zaterdagsavonds scherpen.

Ik kreeg van Piet een fraaie billamp als dank voor de hulp bij het  scherpen (terwijl ik van hem leerde) gemaakt door Sjaak van Oosten, een kopie van zijn eigen lamp.

Vroeger maalden voorzover Piet Snoep bekend de molenaars daar niet de hele dag tarwe met dezelfde steen, zeker niet met de wind. Op den duur wordt het meel warm, maalt de steen ‘lam’, wil het niet meer. Aankoeken, het meel blijft hangen, dat soort dingen. Afzuiging kwam in die tijd niet veel voor, op De Vrijheid toen ook niet.

Schuddebak

De schuddebak moet horizontaal of ietsjes achterover hangen “het graan moet erin slaan, niet glijden”. Want als de molen langzamer gaat draaien, glijdt het graan te snel de steen in. Kees uit Leende zegt hetzelfde, maar dan om zodoende de schuif verder open te kunnen zetten zodat niet door een klein verdwaald strooitje de toevoer ineens geblokkeerd kan worden. Natuurlijk moet een magneet voorkomen dat er ijzer in de steen kan komen. Vervelend wordt het dan wel, wat Fré Kodde op De Vrijheid is overkomen, als de magneet met ijzerdeeltjes en al losraakt en alsnog in de steen valt!

Steenbus en rijn

31 januari Ondertussen legde Rob de steenbus in het zuidelijke koppel iets hoger in de ligger. Berkhout had het er over dat als  bij zo’n korte bolspil als bij ons de steenbus diep zit, de spil kan gaan veren, een reden tot het gevreesde hobbelen.

2 februari Rob heeft de rijn van het zuidelijke koppel iets verschoven met hulp van de hoekijzertheorie: wegen van de steen over een hoekijzer, i p v uitmeten en in het midden plaatsen. Er kan in zo’n blauwe (natuur) steen een inwendig verschil in soortelijk gewicht zitten, waardoor de steen statisch in onbalans is als de rijn in het gemeten midden zit. Experiment zoals we wel vaker deden, daar leren we van. Bij het malen bleek echter dat de steen slechter streek i p v beter.  De steen mag dan statisch beter hangen, maar dynamisch gebeurt er blijkbaar weer iets anders. Waarschijnlijk drukt door de centrifugale kracht  een onbalans de steen naar beneden.  Ik heb dat later ook in Feerwerd wel uitgeprobeerd, maar kwam er toch op terug en plaatste de rijnen in het midden. In Santpoort, veel later, was de motorsteen op enig moment ook via een hoekijzer uitgebalanceerd, maar streek niet goed. Verleggen naar het midden en uitbalanceren met lood gaf een beter resultaat en de maalstoel stond rustiger.