Blog 34 - Zwart en ander ongeluk

  

De  Zwarte Walvisch. 

         De achterste schoorsteen is van stoommolen De West. Daar zat ook

         een tijd een olieverwerkend bedrijf in. Tussen De West en De Walvisch 

         het pand "Delft". Daar zat, ten tijde van de foto, een diervoederbedrijf in: 

         "Bonda Bogena". Bron: Rob Batenburg

 

Zuiperij

16 februari 1979 ging de wind net langs de silo, maar een dag later zat ie er weer achter. Prutsen met vol zeil. Rare wereld, dat zo’n lelijk blok een mooie windmolen in de weg staat, en dat voor de zuiperij.  Aan de andere kant - daarvoor, voor de zuiperij, is De Vrijheid ook gebouwd. Zwart is Schiedam geworden van de neerslag van de distilleerderijen en de glasfabriek, die met steenkool gestookt werden - zwart Nazareth. Bordewijk : “Des zomers lag zij te midden van het sappigst Hollands weidelandschap te braken als een zwarte vulkaan”. 

 

Halvemaansteeg, Rotterdam
Zoals een binnenstad er vroeger uitzag. 

Ongeluk

Op een bekende zaagmolen ging op 15 februari is mis. Volgens een deskundige ooggetuige had het veel te hard gelopen (“wat ben ik blij dat het mij niet overkomen is “), er blokkeerde iets tijdens het zagen van een dikke beukenstam. Zaag kapot, wuifelaar kapot, krukas gebroken en het jachtwiel (vliegwiel) ook. Er was iets tussengekomen, maar ze wisten niet wat. Boel schade in elk geval.

 Steen balanceren

We hadden het al eerder geprobeerd zonder succes, maar nu de nieuwe aandrijving gemonteerd werd moest de loper ook weer worden geplaatst. We gingen dus weer met het hoekijzer in de weer om het evenwichtspunt op te zoeken. De meest geduldige bij dit soort dingen was John. Nadeel is van zo’n statische balancering,  dat zoals in dit geval de steen dan gaat slingeren en daardoor een ongelijkmatige slijtage in het scherpsel kan ontstaan, benevens het scherpsel excentrisch gaat werken, al zal het laatste waarschijnlijk in de praktijk niet veel uitmaken. Het grootste probleem is, dat een loper draaiende weg (dynamisch) anders kan reageren en dat die dan juist slecht gaat strijken. Als dat zo is, heeft  ook de steenbus daarvan te lijden, maar vooral de kwaliteit van het maalproces. Wat wij (opnieuw) gingen proberen, was om het evenwichtspunt gelijk te krijgen met het middelpunt. Lood wilden we er niet op hebben, omdat lood ook bij een hoger toerental anders gaat werken: door de middelpuntvliedende kracht wil het extra gewicht naar buiten, wat niet kan, en dus drukt het de loper naar beneden. Om dat te vermijden hakten wij steen weg, net zo lang tot de loper met de rijn in het midden ook in evenwicht was.

 Vertragingskast

Maandag 19 februari ging dan eindelijk de nieuwe vertragingskast naar boven. Eerst nog even De Noord en De Vrijheid recht gezet, volgens oude traditie gingen de molens zondags in het kruis. We hadden maanden zonder motor gewerkt, maar wel met hulp van enkele andere molenaars. De vertragingskast woog 250 kg, de nieuwe motor 300 kg. Rob en John hesen dat spul ongeveer 18 meter naar boven, terwijl ik drie uur hakte op de loper.  Gaten boren, en nog best veel harde klappen met een moker. Dus we hadden alle drie een pittige maandagochtend.

De volgende morgen nog een flinke tijd aan het hakken, maar toen hadden we er 12,5 kg afgehakt - tenminste te oordelen naar het lood. Eerst hadden we liefst 13,5 kg lood nodig om de loper in balans te krijgen, nu nog maar 1 kg. Aan de buitenkant van de steen heeft het weghakken natuurlijk het meeste effect, maar dat vonden we niet mooi, dus zijn we op het hele stuk van krop naar buitenkant bezig geweest - dan moet er dus wel veel meer steen af.

Woensdag geen wind, mistig. De cardanas gemonteerd tussen de koppeling en de vertragingskast, proefgedraaid zonder de loper. Helaas al snel gestopt, hoewel een pluspunt was dat de Ah-meter voor het eerst strak stond, voorheen slingerde die altijd. Probleem was, dat de bolspil heet werd omdat die te dik was, hij liep tegen een rand van de steenbus aan en had te weinig ruimte. Hij moest er dus weer uit om de spil 2mm af te laten draaien. Dat demonteren van de bolspil, de volgende morgen, ging nog niet zo makkelijk omdat we de spiebaan niet goed konden bereiken. Gelukkig was de draaibank van Van Hattum vlakbij, en ‘s middags draaide het spul weer, nu bleef de spil koel. De vloer trilde en dreunde meer dan voorheen, en de vertragingskast maakte (nog) meer lawaai dan voorheen.

 Vrijdag nog wel aardig (ongeveer 1000 kg)  kunnen malen met een zwakke tot matige noordwestenwind. Rob zette de rijn in net gips, die moest drogen. Zaterdag naar de begrafenis van Fenna Pol-Kiers, weduwe van Gerrit Pol, die molenaar was in Dalen. Ik kwam daar veel destijds, er waren veel bekenden. Kiers is trouwens ook een molenaarsnaam in Drenthe/Noord-Overijssel.

 Tegenvallers

Maandag 26 februari  zou het dan gebeuren, maar Rob vertrouwde het gips niet en zette de rijnschoentjes opnieuw vast, nu met een sterkere soort gips. Aluin had ook gekund, maar dat hadden we niet beschikbaar. Aluin is harder. De loper gebalanceerd, statisch prima, veel beter geworden. Maar toen de motor aan - foute boel. Deze loper was ongelijk van structuur, en blijkbaar verplaatste het zwaartepunt zich door de snelheid. 2 kg steen weggehakt, toen was het beter maar niet optimaal. Misschien wel erger: de motor en de vertragingskast joelen en trillen om het hardst, ik werd er crazy van. Ik had liever een riemschijf erop gehad zoals je in de Achterhoek veel zag, maar dat mocht niet vanwege het uiterlijk. Als dan de vijzel er ook nog eens bij kwam rammelen verging je horen en zien, je kon geen steen meer horen. 

Frans vertelde dat toen in de Achterhoek de molens nog volop in bedrijf waren, hier en daar wel een blauwe steen buiten stond die op het oog nog dik zat was. Maar ze stonden niet voor niets buiten. Zelfs Henk Vaags, toch zeer bekwaam op dit gebied, is eens twee dagen bezig geweest om een loper op de Mallumsche Watermolen af te stellen. Alles precies goed - bijhouden - slaan om benauwd van te worden. Zo werk je de rijn los en goed malen lukt ook niet. Wat bleek: de steen was gedeeltelijk nat geworden en was daardoor aan één kant zwaarder. Uiteindelijk lukte het niet en heeft Henk de loper aan de kant gezet.

De Mallumsche Watermolen, Eibergen

Een dag later in Schiedam met drie man bezig geweest de loper te verbeteren. Een looplamp achter de steen helpt om te zien waar de steen neerkomt, maar er zit vertraging in, volgens Beckers moet je uitgaan van een punt even vóór het neerkomen. Al met al kregen we de steen in het gemaal wel aan het zingen, maar als de steen vrij draaide zag je wel dat het niet helemaal goed was. Bij het billen zochten we later ( Jan Kies was een prima hulp) steeds naar verbetering en dat is uiteindelijk ook wel aardig gelukt.  Later in de tijd kwamen wij op het idee met verf te werken als markering, dat werkte prima. Maar het is wel verstandig om, als je een steen koopt, een duimstok mee te nemen en op verschillende plekken de dikte te meten.